Οι φοίνικες είναι δέντρα με υψηλή περιβαλλοντική, αισθητική, οικονομική και πολιτιστική σημασία στις μεσογειακές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και σε άλλες. Όμως, με τη ραγδαία αύξηση των εισαγόμενων φοινικοειδών από διάφορες χώρες, αυξήθηκαν σημαντικά και οι εισαγωγές επιβλαβών οργανισμών, μεταξύ των οποίων ο ρυγχοφόρος Rhynchophorus ferrugineus και το Paysandisia archon. Αυτά τα 2 είδη αποτελούν σήμερα τη μεγαλύτερη απειλή για τα φοινικοειδή, αφού κατάφεραν να καταστρέψουν εκατοντάδες φοινικοειδή σε ολόκληρη την Κύπρο. Η αντιμετώπιση των εντόμων των φοινικοειδών κρίνεται ιδιαίτερα δύσκολη, ενώ οι λόγοι που συνέβαλαν και συμβάλλουν στην αδυναμία επίλυσης του προβλήματος είναι οι ακόλουθοι:
- Μη ελεύθερη πρόσβαση των αρμοδίων φορέων σε ιδιωτικές περιουσίες, με σκοπό την επισκόπηση ή την παρακολούθηση ή την καταστροφή τυχόν προσβεβλημένων φοινικοειδών.
- Η απουσία λήψης ουσιαστικών μέτρων στα αρχικά στάδια της εμφάνισης αυτών των εντόμων (κυρίως του ρυγχοφόρου), συνέβαλαν στη δημιουργία πολλών διάσπαρτων εστιών λόγω και της έντονης παρουσίας του Κανάριου φοίνικα Phoenix canariensis, με αποτέλεσμα τη διασπορά του εντόμου και σε άλλες περιοχές με ταχείς ρυθμούς.
- Η απουσία απαραίτητων και επαρκών πόρων και συντονισμένων δράσεων μεταξύ των φορέων (δημόσιοι, ημιδημόσιοι, ιδιωτικοί),με αποτέλεσμα οι πρωτοβουλίες να είναι αποσπασματικές.
- Η μεγάλη καθυστέρηση στην εξάλειψη των εστιών λόγω ανεπαρκών μέσων, πόρων και μειωμένου ενδιαφέροντος, είχαν ως αποτέλεσμα τη μεγάλη και γρήγορη διασπορά των ενηλίκων .
- To υψηλό κόστος καταστροφής ενός προσβεβλημένου φοίνικα λόγω της δυσκολίας στην πρόσβαση στη θέση του.
Ο κόκκινος ρυγχωτός κάνθαρος ή ο ρυγχοφόρος των φοινικοειδών Rhynchophorus ferrugineus
Εντοπίστηκε για πρώτη φορά τον Αύγουστο του 2006, σε φοινικοειδή στην επαρχία Λεμεσού. Σήμερα, το έντομο έχει εξαπλωθεί σε ολόκληρη τη χώρα, προκαλώντας μεγάλες ζημιές σε διάφορα φοινικοειδή ιστορικού και αστικού ενδιαφέροντος. Το έντομο είναι πολύ διαδεδομένο σε πολλές χώρες και θεωρείται ο πιο επιβλαβής εχθρός των φοινικοειδών, κυρίως της χουρμαδιάς Phoenix dactylifera και του Κανάριου φοίνικα P. Canariensis (Μεσόγειος).
- Το ενήλικο έχει χρώμα κοκκινωπό-καφέ, μήκος 35mm, πλάτος 12mm και με χαρακτηριστικό μακρύ ρύγχος. Το αρσενικό φέρει τρίχες πάνω στο ρύγχος του, ενώ αυτές απουσιάζουν στο θηλυκό. Οι προνύμφες είναι ευκέφαλες, άποδες, μήκος 50-60mm, πλάτος 20mm. Τα αυγά έχουν μήκος 2.6mm, πλάτος 1.1mm. Η νύμφωση (pupation) συνήθως γίνεται στη βάση των φύλλων του φοινικοειδούς ή στο εσωτερικό προσβεβλημένων φύλλων ή και του κορμού, μέσα σε νυμφική κυλινδρική θήκη (cocoon), μήκους 60mm και πλάτους 30mm και κατασκευασμένο από αποξηραμένες ίνες του φοινικοειδούς.
- Όλα τα στάδια, αυγό, προνύμφη, νύμφη και ενήλικο αναπτύσσονται στο εσωτερικό του φοινικόδεντρου και δεν μπορούν να αναπτυχθούν πουθενά αλλού
- Τα θηλυκά γεννούν 100-300 αυγά σε διάφορες οπές του φοινικόδεντρου ή σε πληγές που προκαλούνται κυρίως από τα κλαδέματα των φύλλων ή άλλες σε φρέσκες τομές
- Οι ευκέφαλες και άποδες προνύμφες εκκολάπτονται σε 3-5 μέρες και μετακινούνται με περισταλτικές μυϊκές συσπάσεις του σώματος τους. Όταν εισέλθουν στο εσωτερικό του φοίνικα, ανοίγουν μικρές οπές και τρέφονται με μαλακούς χυμώδεις ιστούς
- Στο στάδιο της προνύμφης το έντομο βρίσκεται από 1 μέχρι 3 μήνες
- Η προνύμφη κατασκευάζει νυμφική κυλινδρική θήκη από ίνες, λίγο πριν την ολοκλήρωση της ανάπτυξης της
- Το στάδιο της νύμφωσης διαρκεί 14-21 ημέρες
- Για την πλήρη ανάπτυξη του εντόμου, απαιτείται περίοδος 4 μηνών περίπου
- Κατά τη διάρκεια του έτους, μπορεί να αναπτύξει 3-4 αλληλοκαλυπτόμενες γενεές
- Το ενήλικο έχει την ικανότητα μακρινών πτήσεων
- Αναπαράγεται μόνο εντός των φοινικοειδών -ξενιστών (ψευδοκορμός, φύλλα)
- Μπορεί να συμβιώσει με άλλα έντομα των φοινικοειδών (π.χ. Paysandisia archon, Oryctes rhinoceros)
- Εισέρχεται στο εσωτερικό του κορμού από την κορυφή (στεφάνη) ή από διάφορες τομές/οπές.
- Ο εντοπισμός του εντόμου εντός του φοινικοειδούς είναι εξαιρετικά δύσκολος. Απαιτείται εμπειρογνωμοσύνη (εντοπισμός συμπτωμάτων στο αρχικό στάδιο) και ειδικές συσκευές (βιοακουστική).
- Εξωτερικά το φοινικόδεντρο μπορεί να φαίνεται υγιές αλλά εσωτερικά να είναι προσβεβλημένο.
- Η προσβολή συνήθως είναι εμφανής όταν αυτή είναι σε πολύ προχωρημένο στάδιο και μη αναστρέψιμη.
- Συνήθως η προσβολή ξεκινά από την κορυφή (στεφάνη), όπου κοντά στη βάση των φρέσκων φύλλων το θηλυκό προτιμά να εναποθέτει τα αυγά του.
Διάφορα συμπτώματα/ενδείξεις: φαγωμένα ή ξηραμένα κεντρικά φύλλα, κλίση των φύλλων προς τα κάτω ή ολόκληρης της στεφάνης, κατεστραμμένα κουκούλια ή νεκρά ενήλικα στο έδαφος.
Το σοβαρά προσβεβλημένο φοινικόδεντρο παρουσιάζει ξήρανση και πτώση των φύλλων, καθώς και σήψη του κορμού. Χαρακτηριστικό το σχήμα ανοιγμένης ομπρέλας.
Paysandisia archon
Στην Κύπρο, καταγράφηκε για πρώτη φορά το 2009. Έχει προέλευση την Αργεντινή, Βραζιλία, Παραγουάη και Ουρουγουάη.
Το ενήλικο είναι μια όμορφη πεταλούδα με άνοιγμα πτερύγων 9-11cm. Τα μπροστινά φτερά είναι καφέ-πράσινα ενώ τα πίσω είναι πορτοκαλί με μαύρες περιοχές και μέσα σε αυτές λεύκες βούλες. Οι κεραίες τους είναι ροπαλοειδείς και ο ωοθέτης των θηλυκών είναι ευδιάκριτος. Έχει άνοιγμα πτερύγων 10cm. Το αυγό είναι ατρακτοειδές μήκους 4.4-5.2mm και φέρει 6 επιμήκεις αυλακώσεις. Το χρώμα του αρχικά είναι ροζ-καφέ και σκουραίνει με την πάροδο των ημερών. Οι προνύμφες είναι αρχικά ροζ με καφέ ανοιχτή κεφαλή και σταδιακά γίνονται υποκίτρινες. Φέρουν τρία ζεύγη κανονικών ποδών και τέσσερα ζεύγη κοιλιακών ψευδόποδων. Η πλαγγόνα (χρυσαλίδα) είναι αρχικά κιτρινωπού χρώματος , ενώ σταδιακά μετατρέπεται σε κόκκινο-καφέ. Τα ενήλικα εμφανίζονται μέσα Μαΐου, εμφανίζουν ένα μέγιστο Ιούνιο και Ιούλιο. Οι πτήσεις των ενηλίκων πραγματοποιούνται τη μέρα. Τα αρσενικά οριοθετούν μια περιοχή, είναι εξαιρετικά δραστήρια και πετούν ακόμα και τις πολύ θερμές μέρες. Τα θηλυκά αποθέτουν, κατά κανόνα μεμονωμένα, τα αυγά τους κοντά στη στεφάνη του φοίνικα, ανάμεσα στις ίνες. Τα αυγά δεν προσκολλώνται στις ίνες και παραμένουν χαλαρά πάνω σε αυτές. Το θηλυκό μπορεί να ωοτοκήσει μέχρι 140 αυγά. Η έξοδος της νεαρής προνύμφης πραγματοποιείται 12-21 μέρες μετά την απόθεση, ανάλογα με τη θερμοκρασία. Η προνύμφη ορύσσει στοά προς το εσωτερικό του φοινικοειδούς. Διαχειμάζει ως προνύμφη στο εσωτερικό του φοίνικα στο οποίο διαβιούν και οι προνυμφικές ηλικίες. Το έντομο μπορεί να παραμείνει στο στάδιο της προνύμφης για 10-18 μήνες. Η νύμφωση πραγματοποιείται από μέσα Μαρτίου έως μέσα Σεπτεμβρίου. Ολόκληρος ο βιολογικός κύκλος του εντόμου μπορεί να διαρκέσει 1 ή 2 έτη. Η προνύμφη ορύσσει στοές σε διάφορα μέρη του φυτού αλλά συνήθως παραμένει κοντά στη στεφάνη του φοίνικα, με ιδιαίτερη προτίμηση τη στεφάνη των παραφυάδων (σε είδη που εμφανίζουν παραφυάδες). Παραμένουν στο εσωτερικό του ψευδοκορμού μέχρι την έξοδο του ενηλίκου. Οι νυμφικές θήκες είναι συμπαγείς, φτιαγμένες από ίνες του φοίνικα, μέσου μήκους 5.8cm, με το εσωτερικό τους να καλύπτεται από μεταξωτό επίχρισμα. Η έξοδος των ενηλίκων πραγματοποιείται μετά από 43-66 μέρες.
Η σοβαρή προσβολή συνήθως γίνεται αντιληπτή αφού έχει καταστραφεί η καρδιά του προσβεβλημένου φοινικοειδούς (ή των παραφυάδων του), ενώ τέτοιο φοινικοειδές θεωρείται ήδη καταστραμμένο και η κατάσταση του μη αναστρέψιμη. Ωστόσο, συχνά είναι δυνατό να εμφανιστούν συμπτώματα στο αρχικό τους στάδιο, όπως είναι η ανώμαλη ανάπτυξη του φοινικοειδούς, εξωτερικά ή/και εσωτερικά φαγώματα στα φύλλα, στοές, η παρουσία πληθώρας πριονιδιών, εκκριμάτων ή νυμφικών εκδυμάτων στο εξωτερικό μέρος του ψευδοκορμού ή των παραφυάδων, ή ακόμα και τα ίδια τα ενήλικα κατά την περίοδο των πτήσεων τους (Μάιος-Ιούλιος) . Ο εντοπισμός αυτών των συμπτωμάτων στο αρχικό τους στάδιο, επιτρέπει την έγκαιρη λήψη μέτρων, ώστε να περιοριστεί η προσβολή και ενδεχομένως να οδηγήσει στην ανάκαμψη του φοινικοειδούς-ξενιστή.
Για την αντιμετώπιση των εντόμων-εχθρών στα φοινικοειδή προτείνονται διάφορες μέθοδοι και μέσα (καλύτερα αποτελέσματα δίνει ο συνδυασμός όλων των μεθόδων), που αποσκοπούν στη μείωση των πληθυσμών, χωρίς όμως να επιτυγχάνεται ριζική αντιμετώπιση τους ή να παρέχεται ικανοποιητική προστασία των φοινικοειδών. Το σημαντικότερο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν σχεδόν όλες οι χώρες, είναι η έγκαιρη ανίχνευση αυτών των ειδών εντόμων, αλλά και ο εντοπισμός των προσβεβλημένων φοινικόδεντρων. Το πρόβλημα διαπιστώνεται όταν η προσβολή είναι σε πολύ προχωρημένο στάδιο και η κατάσταση είναι μη αναστρέψιμη. Σε περιοχές όπου η προσβολή των φοινικοειδών είναι σοβαρή, πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη σημασία στην αποφυγή της μετάδοσης του εντόμου σε άλλες «καθαρές» περιοχές. Η χρήση τοξικών εντομοκτόνων εντός του αστικού πρασίνου και άλλους δημόσιους χώρους, απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή.
Για την αντιμετώπιση του εντόμου προτείνονται διάφορα προληπτικά και κατασταλτικά μέτρα:
1) Φυτουγειονομικός έλεγχος και πρόληψη.
Η αποφυγή και απαγόρευση εισαγωγής ή και μετακίνησης φοινικοειδών ή τμημάτων τους από χώρες ή και περιοχές που έχουν παρατηρηθεί προσβολές, παίζουν ιδιαίτερο ρόλο στον περιορισμό της εξάπλωσης των εντομολογικών εχθρών στα φοινικοειδή. Η πρόληψη θεωρείται ως το πιο σημαντικό μέτρο στον περιορισμό της εξάπλωσης τους. Ο έγκαιρος εντοπισμός προσβολών μέσω ενός συστηματικού και λεπτομερούς ελέγχου των φοινικόδεντρων και κυρίως των ευπαθών ειδών, μπορεί να περιορίσει την εξάπλωση των εχθρών αυτών.
2) Βιοακουστική.
Η χρήση των διαφόρων συσκευών βιοακουστικής βοηθούν στη γρήγορη ανίχνευση του εντόμου στο εσωτερικό του ψευδοκορμού ή άλλων τμημάτων του φοινικοειδούς. Οι προνύμφες όταν τρέφονται στο εσωτερικό του φοινικοειδούς, προκαλούν ένα πολύ έντονο χαρακτηριστικό ήχο, ο οποίος μπορεί να ακουστεί και να καταγραφεί και επεξεργαστεί μέσω τέτοιων συσκευών. Στα σημεία όπου διεξάγονται φυτουγειονομικοί έλεγχοι (π.χ. λιμάνια), επιβάλλεται η ύπαρξη τέτοιων συσκευών, για την ταχεία ανίχνευση, απόρριψη ή καταστροφή των προσβεβλημένων φοινικόδεντρων. Επίσης, υπάρχουν συσκευές οι οποίες καταγράφουν την αναπνοή και διαπνοή του προσβεβλημένου φοινικοειδούς, ενώ έχουν χρησιμοποιηθεί και εκπαιδευμένοι σκύλοι για τον εντοπισμό των προσβεβλημένων φοινικόδεντρων.
3) Καλλιεργητικές φροντίδες - μηχανικές επεμβάσεις.
Να αποφεύγονται τα άσκοπα κλαδέματα και η δημιουργία σοβαρών πληγών στο φοινικόδεντρο. Το κλάδεμα των φύλλων να γίνεται περίπου 100-120 εκ. μακριά από τη βάση του ψευδοκορμού. Οι κορυφές ή οι κεφαλές να καθαρίζονται, ώστε να αποφεύγεται η αποσάθρωση οργανικών υλικών στις μασχάλες των φύλλων. Τα βαριά προσβεβλημένα φοινικόδεντρα πρέπει να καταστρέφονται με θρυμματισμό ή/ και κάψιμο /βαθύ θάψιμο. Το κάψιμο όμως δεν ενδείκνυται να γίνεται αμέσως μετά την εκρίζωση, λόγω της πολύ υψηλής υγρασίας των ινών στο εσωτερικό του φοινικοειδούς, γεγονός που δεν οδηγεί στην ολοκληρωτική καταστροφή των διαφόρων σταδίων του ρυγχοφόρου (οι προνύμφες και τα αυγά του παραμένουν ζωντανά) και του P. Archon (προνύμφες). Προτού όμως καούν, τα προσβεβλημένα φοινικόδεντρα θα πρέπει πρώτα να τεμαχίζονται σε μικρά κομμάτια, να αποξηραίνονται (αφού όμως καλυφτούν με εντομοστεγές δίκτυ για να αποφευχθεί η μετανάστευση των ενηλίκων) και να διατηρούνται σε συνθήκες καραντίνας και παρακολούθησης για ένα χρόνο περίπου.
4) Παγίδευση.
Τοποθετείται μεγάλος αριθμός παγίδων που φέρουν φερομόνη του ρυγχοφόρου και καϊρομόνη ή άλλα συστατικά που προσελκύουν τα ενήλικα (μελάσα, καρπούς χουρμαδιάς, κλπ) στις περιοχές με σοβαρή προσβολή, με σκοπό την μαζική παγίδευση και θανάτωση των ενηλίκων. Πολύ σημαντικό είναι να αποφεύγεται η ανάρτηση παγίδων πάνω στα υγιή φοινικόδεντρα, ώστε να αποφευχθεί η προσέλκυση του εντόμου από τις προσβεβλημένες προς τις απρόσβλητες περιοχές. Όπου εντοπίζεται προσβολή, αριθμός παγίδων μπορεί να τοποθετηθεί τόσο στο έδαφος(π.χ. pitfall, funnel, κουβάς), όσο και στους κορμούς των προσβεβλημένων φοινικόδεντρων, συλλαμβάνοντας με αυτό τον τρόπο τα βαδίζοντα, αναρριχώμενα και ιπτάμενα έντομα. Στην περίπτωση που τα προσβεβλημένα φοινικόδεντρα είναι συγκεντρωμένα, τότε τοποθετείται μια παγίδα για κάθε 50 φοινικόδεντρα, ενώ στην περίπτωση που είναι διάσπαρτα, τότε τοποθετείται μια παγίδα ανά 15 φοινικόδεντρα. Στόχος είναι να μειωθεί ο κίνδυνος εξάπλωσης του, περικυκλώνοντας το έντομο. Για την παρακολούθηση (monitoring) και εντοπισμό των ενηλίκων, τοποθετείται μια παγίδα ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, ενώ αυτή θα πρέπει να τοποθετηθεί σε μακρινή απόσταση από τα φοινικόδεντρα, με σκοπό την προσέλκυση του εντόμου σε χώρο εκτός των φοινικοφυτειών. Όσο αφορά το P. Archon δεν υπάρχει φερομόνη στο εμπόριο και η παρακολούθηση του εντόμου γίνεται μόνο κατά την περίοδο των πτήσεων των ενηλίκων.
5) Βιολογική αντιμετώπιση.
Σε διάφορες χώρες έχει παρατηρηθεί παρασιτισμός από διάφορα ακάρεα και άλλους εντομοπαθογόνους μικροοργανισμούς, π.χ. νηματώδεις Steinernema carpocapsae, Heterorhabditisspp, μύκητες Beauveria bassiana και Metarhizium anisopliae, με πιο αποτελεσματική τη χρήση των νηματωδών. Σε συνθήκες εργαστηρίου, οι μικροοργανισμοί αυτοί είναι αποτελεσματικοί, αλλά δεν συμβαίνει το ίδιο και σε φυσικές συνθήκες. Επίσης, εφαρμόζεται και η χρήση στείρων αρσενικών ενηλίκων, όπου γίνονται απολύσεις σε περιοχές με σοβαρή προσβολή. Το κόστος εφαρμογής τους είναι συνήθως αποτρεπτικό.
6) Χημική αντιμετώπιση.
Έχουν χρησιμοποιηθεί διάφορες δραστικές ουσίες εντομοκτόνων, χωρίς να παρατηρηθεί και επιτευχθεί απόλυτη ή ικανοποιητική προστασία των φοινικόδεντρων. Η χρήση συμβατικών δια συστηματικών εντομοκτόνων, γίνεται με εφαρμογή είτε από τη ρίζα (ριζοπότισμα), είτε με έκχυση του εντομοκτόνου στις διάφορες οπές , είτε με ψεκασμό/λούσιμο των κορυφών(«καρδιά»)και ολόκληρου του φοινικόδεντρου. Συστήνεται όπως μετά από το κλάδεμα των φύλλων(καλύτερα η φροντίδα των φοινικοειδών να γίνεται κατά τους χειμερινούς μήνες), να γίνεται ένας ψεκασμός με κάποιο εγκεκριμένο εντομοκτόνο. Ιδιαίτερη σημασία απαιτείται στην περίπτωση των καρποφόρων φοινικόδεντρων όπως είναι η χουρμαδιά Ph. dactylifera), όπου η χρήση εντομοκτόνων πρέπει να αποφεύγεται, ώστε να αποφεύγεται η συγκέντρωση υπολειμμάτων στα φοινίκια. Εκτός τούτου, δεν υπάρχουν εγκεκριμένα εντομοκτόνα τα οποία να έχουν εγγραφή για χρήση στους φοίνικες, ενώ η χρήση κάποιων είναι για χρονική περίοδο 120 ημερών μόνο.
Οι πιο πάνω πληροφορίες είναι αποτελέσματα του έργου με τίτλο: «Βιοοικολογική και μοριακή μελέτη του κόκκινου ρυγχωτού κάνθαρου Rhynchophorus ferrugineus και του Paysandisia archon των φοινικοειδών και η ολοκληρωμένη αντιμετώπιση τους» που χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα Προώθησης Έρευνας και τα Διαρθρωτικά Ταμεία της ΕΕ.
Για περισσότερες πληροφορίες επικοινωνήστε:
Δρ Βασίλης Βασιλείου, Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών, ΤΚ. 22016, 1516, Λευκωσία. Τηλ: 00357-22403120; Email: encrypted---dmFzc2lsaXNAYXJpLmdvdi5jeQ== ή επισκεφτείτε την ιστοσελίδα http://rpw-pa.ari.gov.cy/
Συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης, το Ταμείο Συνοχής και το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο της ΕΕ.
